زِریاب جهرمی؛ ابداع‌گر موسیقی فلامینگو در اسپانیا
به گزارش اخبار جهرم، ابوالحسن علی بن نافع مشهور به زِریاب، موسیقی‌دان، خواننده‌ی بربط‌نواز و مروج سبک زندگی ایرانی بود که در در اواخر قرن سوم و اوایل چهارم هجری در عراق، آفریقا و اندلس(بخش مسلمان‌نشین اسپانیا) می‌زیست. گفته شده وی به خاطر سیاهی پوست، خوش‌آوازی و سرعت ادراک به زِریاب مشهور شد که نام پرنده‌ای خوش‌آواز، چابک با پرهای سیاه بود. اما محققان معاصر، نام زَریاب به معنی یابنده‌ی زر را برای وی مطرح کرده‌اند.
خانواده‌ی زریاب از مهاجران جهرمی به شیراز و سپس بغداد بودند؛ اما برخی نیز زادگاه وی را شمال بین‌النهرین گفته‌اند. ابن خلدون نیز می‌گوید زریاب در سال ۷۸۹ میلادی در موصل در خانواده‌ای کُرد به دنیا آمد. متأسفانه در متون کهن فارسی کمتر منبعی به وی پرداخته و در کتب کهن عربی نیز به اصل جهرمی وی کمتر اشاره شده است و بیشتر وی را اهل فارس دانسته‌اند.
جدا از تحقیقات جدید (مثل فرهنگ جهان ایرانشناسی از شفا) که وی را جهرمی دانسته‌اند، دست‌کم توجه به دونکته: کردنامیدن و بربط‌نوازی وی، ما را به اصل جهرمی زریاب، راهنمایی می‌کند. می‌دانیم کرد در ادبیات آن زمان به اقوام کوچ‌نشین، شجاعان و ایرانی‌ها(در ادبیات عربی) گفته می‌شد، بنابراین اصل ایرانی او را اینجا می‌توان دریافت. همچنین بخشی از کردان از زمان اشکانیان و ساسانیان در جهرم می‌زیستند و نامگذاری کردیان، روستای مه‌کرد و کوهک، یادگار حضور ایشان است.
عود یا بربط‌نوازی زریاب نیز دلیل دیگری بر خاستگاه جهرمی وی است؛ چنانکه می‌دانیم در فارس، جهرمی‌ها در عود و بربط‌نوازی چنان شهرت داشتند که حتی نام باربد جهرمی، موسیقی‌دان برجسته ساسانی را نیز برگرفته از نام بربط می‌دانند.
تقریباً تمام موسیقدانان دربار عباسی، از ایرانیان بودند و زریاب نیز شاگرد اسحاق موصلی، موسیقی‌دان مشهور دربار هارون‌الرشید بود. شهرت زریاب تا بدانجاست که در اشعار عربی نیز از چیرده‌دستی وی در موسیقی یاد شده است:
قول ابراهیم و بوالعبکی غزل
لحن اسحاقی و «زریابی»، جزل
زریاب به دلیل اختلافاتی، بغداد را ترک و به دورترین نواحی حکومت اسلامی یعنی اندلس رفت.
وی هشت پسر به نام‌های عبدالرحمان، عبیدالله، یحیی، جعفر، محمد، قاسم، احمد و حسن، و دو دختر به نام علیه و حمدونه داشت که کمی با موسیقی آشنا بودند.
گفته می‌شود که زریاب بر عود، تاری پنجم وضع کرد. دخترش، حمدونه، نیز موسیقی می‌نواخت و در خوانندگی سرآمد بود و خوانندگان بسیاری از او آموختند. زریاب را ایجادکننده‌ی مکتب موسیقی عربی-اندلسی یا نظام موسيقايىِ معروف به نوبات اندلسى، عود و طرز نواختن آن و ترویج‌دهنده‌ی موسیقی عربی در مغرب (مراکش) می‌دانند.
او آگاه از علوم هندسه، زمین‌شناسی و جغرافیا بود. به نظر فرانسيسکو مویانو، زریاب، بانی موسیقی فلامینگو بود و اوست كه نقش اصلی را در انتقال ملوديی‌های بسيار كهن هندي و نيز سنن ایرانی در موسيقي اندلس به ویژه سبک فلامینگو ایفا كرده است. کتاب فی اغانی زریاب از آثار عربی در موسیقی را اسلم بن عبدالعزیز یا اسلم بن احمد بن سعید به همراه حمدونه، دختر زریاب، گردآوری کرده‌اند.
زریاب همچنین سبک زندگی ایرانی را با اموری چون: تراشیدن موی سر و ریش، خوردن سوپ، تهیه‌ی زولبیا(گفته شده زلابيا(زولبیا) برگرفته از «زريابيا» است)، استفاده از ظروف بلورین، خمیردندان و استفاده از لباس مناسب فصول، در اندلس ترویج داد.
🔻منابع:
تاریخ ابن خلدون
العقد الفريد
مقالۀ زرياب موسيقيدان
الالفاظ الفارسية المعرّبة
نفح الطيب
فرهنگ‌نامه جهان ایرانشناسی؛ ایران و اسپانيا: شجاع‌الدین شفا
زرياب و نقش او در انتقال موسيقى و رسوم ايرانى به اسپانياى اسلامى: اندلس
“Flight of the Blackbird”
La flamenco
#روزی_روزگاری_جهرم
#مفاخر_جهرم
