آیا قاآنی شاعر جهرمی بود؟!
به گزارش اخبار جهرم، میرزا حبیب‌الله متخلص به قاآنی، فرزند محمّدعلی گلشن از شاعران و قصیده‌سرایان بزرگ دربار فتحعلی شاه، محمّدشاه و آغاز پادشاهی ناصرالدین‌شاه قاجار و صاحب کتاب پریشان بود. پدر قاآنی، گلشن کرمانشاهی، برادرزاده‌اش هم آیت‌الله میرزا محمدتقی شیرازی مشهور به میرزای دوم شیرازی و پسرش نیز شاعری با تخلص «سامانی» بود. قاآنی در ادبیات عرب و فارسی و فرانسه مهارت کافی یافت و به حکمت نیز علاقهٔ سرشاری داشت و می‌توان گفت شهرت شاعری او لطمه به شهرت او به عنوان یک دانشمند زده‌است. از این رو فتحعلی‌شاه او را «مجتهدالشعراء» لقب داد و محمدشاه نیز قاآنی را «حسان‌العجم» می‌خواند، زیرا آن‌چنان در قصیده‌سرایی توانایی داشت که مایهٔ شگفتی خوانندگان بود.
برخی معتقدند که مادر قاآنی شیرازی، شاعر بزرگ عصر قاجار جهرمی بوده و علت سرایش برخی اشعار قاآنی در وصف بناهای خاندان ذوالقدر در جهرم، بزرگ‌شدن وی در جهرم بوده است. حتی برخی سالخوردگان جهرمی، پا را فراتر گذاشته و نشانی منزل را وی در جهرم می‌دادند و می‌گفتند منزل قاآنی در کوچۀ باغ خان بوده است. البته جهرمی بودن مادر قاآنی را دکتر منصور رستگار فسایی، فارس‌شناس برجسته در مقدمۀ دیوان قاآنی رد کرده است.
به نظر می‌رسد علت توجه قاآنی به جهرم، گذشته از گشاده‌دستی و سخاوت خاندان حاکمان ذوالقدر جهرم، از آن رو بوده که عمۀ وی در جهرم همسر یکی از محترمان و علمای مهاجر و ساکن در جهرم بوده است.
قاآنی در وصف بازار، کاروان‌سرا و سایر ابنیه‌ای که حاج محمدحسن خان ذوالقدر و پدرش در جهرم ساختند، قصیده‌ای به نسبت مفصل دارد. قصیدۀ شمارۀ ۲۷۱ دیوان وی به نام در مدح حاج محمدحسن خان ذوالقدر است و وی در آن از برخی بناهای خیر خاندان ذوالقدر از جمله حاجی سلیمان، حاجی محمد و حاجی محمدحسن یاد کرده که فعلاً یکی از اسناد مهم دربارۀ آثار این خاندان در جهرم است. به نظر می‌رسد قاآنی سفرهایی به جهرم برای دیدن خویشان و البته حاکم شهر داشته و به احتمال فراوان این بناها را دیده که آن‌ها را دقیق وصف کرده است.
این قصیدهٔ ۳۷ بیتی در سال‌های گذشته در گرداگرد ساقهٔ گنبد چارسوی بازار جهرم نقش بسته بود که متأسفانه در مرمت‌ها یا از بین رفته یا زیر گچ پنهان شده یا اتفاق نامعلوم دیگری برای آن رخ داده است. کاروان‌سرا و باغ گلشن در جهرم منتسب به حاجی محمدحسن خان ذوالقدر ملقب به «گلشن» بود و بخش‌هایی از آن به این شرح است:
در دور دارای زمین، در عهد خاقان زمان
کشورگشای راستین، کیهان‌خدای راستان
خان جهان، حاجی حسن، صدر زمین، بدر زمن
بختش جوان؛ رأیش کهن، عزمش سبک، جزمش گران
در جهرم از رأی رزین افکند حصنی بس حصین
با رفعتش گردون زمین، در ساحتش گیتی زمان
با «چهارسویی» بس نکو، خاکش چو عنبر مشک‌بو
در ساحتش از چهارسو، اهل امل دامن‌کشان
هم کرد در «جهرم» بنا، نیکو رباطی دلگشا
صحنش همه شادی‌فزا، خاکش همه عنبرنشان
زان رو پس از اتمام او فرمود «گلشن» نام او
کز خاک عنبرفام او، آید شمیم گلستان….
چنانکه یاد شد، پدر قاآنى، میرزا محمدعلی نيز شعر مى‌سروده و تخلص او «گلشن» بوده است.
همین امر باعث به شک افتادن برخی در انتساب مادر قاآنی به جهرم و وصلت میرزای گلشن با جهرمی‌ها شده، اما در واقع خواهر میرزای محمدعلی گلشن بوده که با یکی از علما که از بحرین در جهرم مهاجرت و در این شهر ساکن می‌شود، پیمان ازدواج می‌بندد. به نظر می‌رسد عالم مشهور جهرمی که از وی به عنوان همسر عمۀ قاآنی یاد می‌شود، شیخ احمدبن صالح درازی یا یکی از افراد نزدیک به وی باشد. به گفتۀ فارسنامه، حاصل این ازدواج، تولد دیگر شاعر مشهور عصر قاجار؛ شیخ محمد قانع جهرمی است که روزگار خود را در جهرم و شیراز سپری کرده است.
قاآنی در بیتی از قصیدۀ دیگری، حاکم جهرم را مدح کرده است. وی در قصیدۀ شمارۀ ۱۵۲، در ستایش شیراز و اعیان آن و تخلص به مدح معتمدالدوله منوچهرخان، از خان جهرم به نیکی یاد کرده است:
ز «خان جهرم» اگر باشدم هزار زبان
یک از هزار کنم وصف و اندک از بسیار
از آنجا که وی شاعری مداح بوده است، هجویه‌ای دربارۀ اهالی برخی محلات جهرم به وی منسوب است:
نان لواش شهر کجا و گردۀ بریز
خلد شراب شهر کجا و بادۀ مویز…
البته این ابیات در دیوان اشعار قاآنی نیست، اما به وی نسبت داده شده است.
«دکتر فاطمه تسلیم جهرمی»
منابع:
فارسنامه ناصری: محمد حسینی فسایی
دیوان قاآنی به تصحیح متصور رستگار فسایی
بزرگان جهرم: محمدکریم اشراق
