خواجه علی تراب/ ترابی جهرمی یا ملاعلی تراب جهرمی؟
به گزارش اخبار جهرم، خواجه علی تراب جهرمی در محله‌ی مصلی شهر جهرم می‌زیست و پیشه‌ی وی کرباس‌بافی بود و همسرش نیر با وی همکاری داشت. تخلص وی در شاعری، «تراب» به معنی خاک است. اشراق و جهان مهین نام وی ترابی و طوفان و حقایق، تراب ثبت کرده‌اند.
وی بارها حکومت وقت جهرم را با اشعار نیشدار خود نکوهش می‌کرد و رفتار ظالمان حاکم را به خصوص زمانی که عوارضی بر محصول پنبه مقرر کردند به باد انتقاد، طنز و هزل گرفت.
تراب نزدیک به هزار بیت شعر سرود. شعر مشهور زیر که به صورت آواز نیز خوانده شده و مشهوترین خواننده‌ی آن نیز زنده‌یاد محمدرضا شجریان است نیز منسوب به خواجه علی است:
دلبر که در طرف چمن خوابیده، یکتا پیرهن
ترسم که بوی نسترن از خواب بیدارش کند
از نکهت گل دوختم، پیراهنی بهر تنش
از بس لطیف است آن بدن، ترسم که آزارش کند
ای مهتاب آهسته رو، اندر حریم یار من
ترسم صدای پای تو از خواب بیدارش کند
البته در برخی منابع این شعر به «عبد شوشتری» نیز نسبت داده شده و به نظر می‌رسد اصل آن شعر مشهور عامیانه‌ای بوده است و یا توجه به آنچه در معرفی و کاور این آهنگ گفته شده، بخشی از آن را نیز دیگر شاعر معاصر فریدون مشیری سروده است. متأسفانه دیوان تراب جهرمی از بین رفته است و نمی‌توان درباره‌ی کیفیت اشعار وی جز پنج غزلی که در کتب مختلف از وی باقی مانده اظهار نظر کرد.
جلال طوفان می‌نویسد: مشهور است که در سفری که فتحعلی شاه قاجار در دوره‌ی ولایت عهدی خود در سال ۱۲۰۹ قمری(برابر با ۱۱۷۳خورشیدی) از جهرم می‌گذرد، شبی در جهرم می‌گذارد و گویا ترابی به حضور می‌رود و مورد لطف قرار می‌گیرد.
محمد کریم اشراق نیز نقل کرده است: «فتحعلیشاه قاجار در راه بازگشت از گرمسیر به جهرم می‌آید. تراب غزلی را با این مطلع در حضور ایشان می‌خواند:
این زلف بر عارضت نقاب است
یا حوری دست در خضاب است…
که بیت اول آن تضمینی از ترکیب‌بند معروف سعدی است و فتحعلیشاه هم که دستی در شاعری داشته، آن را متوجه می‌شود و گویا در جواب فوراً می‌گوید:
اشعار تراب جهرمی را
باید که به آب زر نویسند»
خواجه علی تراب در حدود سال ۱۲۵۶ یا ۱۲۵۵ قمری برابر با ۱۳۱۸ خورشیدی وفات یافته است. به روایت جلال طوفان، محمدکریم اشراق، حسین حقایق و مجیدرضا جهان‌مهین، خواجه علی تراب در نزدیکی درخت سدری در قبرستان شاه‌حاجات در محله‌ی کوشکک(در برخی کتب؛ محله‌ی مصلی) جهرم مدفون است.
ظاهراً زندگانی وی با یکی دیگر از همنامان وی به نام ملا علی تراب جهرمی متوفی سال ۱۳۰۸ در شیراز و مدفون در قبرستان دارالسلام شیراز، تخلیط شده است.
نکته‌ی دیگر اینکه ماده‌ی تاریخ مشهور وفات خواجه علی تراب است که ظاهراً متعلق به ملا علی تراب بوده که در شیراز دفن است: «در زیر تراب است شیراز، ترابی» و این نشان می‌دهد که نام خانوادگی اصلی ملا علی تراب، ترابی بوده و به اختصار تراب خوانده شده است.
نکته‌ی دیگر اینکه با توجه به دوره‌ی زمانی فتحعلی شاه(۱۱۵۱ خورشیدی در دامغان – ۱۲۱۳ خورشیدی در اصفهان) و دوره‌ی زندگی ملا علی تراب، روایت دیدار با فتحعلیشاه نادرست است. شاید هم شاه مد نظر، یکی دیگر از شاهان قاجار بوده‌است.
همچنین خواجه علی فردی بیسواد بوده به همین دلیل نتوانسته اشعارش را در یک دفتر جمع کند، در حالی که ملاعلی سواد داشته است و دیگر اینکه خواجه علی در تمام عمرش ساکن جهرم و ملاعلی، ساکن شیراز بوده است.
در سایر منابع چون فرهنگ سخنوران، ذیل ترابی جهرمی، وی را ابوتراب خارکش و متوفی بین سالهای ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۰ معرفی کرده است. حدیقه‌الشعرا نیز خواجه علی را فردی امی و فاقد سواد در کسوت جولاهی و خارکشی که اشعارش را مدون نکرده، دانسته است.
